30°
Yıkanılacak yer, yunak anlamına gelen “hamam” kelimesi Arapça olup halkın yıkanma ihtiyacını karşılayan yerlerdir. Eski çağlarda yıkanma işlemi açık alanlarda, nehir, göl, dere gibi yerlerde yapılırmış. Tüm uygarlıklar ve dinler vücut temizliğine önem vermiştir. Bilinen ilk genel hamamın Pompeius’teki (Roma) Stabia Hamamı olduğu görüşü yaygındır. Türk dönemi hamamlarının ilk örnekleri Güneydoğu Anadolu’da Artuklular döneminde görülür. İslamiyet’le birlikte Türkler hamam yapımınave hamam kültürüne daha bir önem verir olmuştur. “Türk Hamamı” terimi, günümüz Avrupa dillerine girmiştir. Bu husus da Türklerin hamama verdiği kıymetin bir göstergesidir. Maraş evlerinin hemen hemen hepsinde (konaklar hariç) cağ denilen bir iç odanın dışında hamam bulunmaz. Maraşlı kadın olsun erkek olsun yıkanma ihtiyacını hamamlara giderek karşılar. Erkekler gusül gerektiğinde ısıtılan sıcak su ile cağa abdestlenir. Mevsim yazsa çarşılarda, camilerde bulunan çimeceklerde çimer ve abdestlenir. Durumu daha iyice olanlar işe gitmeden önce hamama giderek abdestlenir. Maraş hamamları sabah ezanından evvel açılır ve öğleye kadar erkeklere hizmet verir. Öğleden sonra ise kadınlar hamama gider. Akşam ezanından sonra hamam tekrar erkeklere açılır. Bazı hamamlar yirmi dört saat açık olur. Maraş hamamları kubbeli taş yapılardır. Göbek taşının olduğu orta kısmın üzeri büyükçe bir kubbe ile kapatılmıştır. Bu kubbenin dört yanında
dört yarım kubbe, köşelerde ise dört küçük kubbe bulunur. Ana kubbenin altı göbek taşına uzanıp terlemek içindir. Yarım
kubbelerin altında açık kurnalar bulunur. Köşelerdeki küçük kubbelerin altında kapalı kurnalar olur. Bu kapalı kurnalara girenler peştamallarını kurna kapısının üzerindeki demire asarak mahremiyeti sağlar, orada yıkanan birinin olduğu gösterilmiş olur ki kimse kendisini rahatsız etmesin. Bu açık kurnalardan biri cehennemlik denen ve hamamın sıcak suyunun
üretildiği yere yakındır. Burada cehennemliğe açık pencere gibi bir yer vardır ve kimsenin buraya girmesine izin verilmez. Ortadaki ana kubbenin altına yine sıcaklık denir. Fakat cehennemlik kadar sıcaklık değildir. Hamamlar odunla ısınır. Isınan sular hamamın sıcaklık ve göbek taşının altında dolaşarak buraların aşırı ısınmasını sağlar. Hamam girişi koridor gibi
olur ve kapıdan bakıldığında kimseler görünmez. Sonra soyunma bölümü vardır. Soyunma bölümünde sedir gibi ama
daha yüksek kısımlar vardır. Erkekler hamama girdiğinde kıymetli eşyalarını kasaya teslim eder ve bu sedirlere oturur.
Hamam tellakları peştamal getirir. Erkek, elbiselerini çıka- rır. Alt çamaşırını çıkarmadan önce peştamal bağlar, sonra çamaşırını çıkarır. Elbiselerini duvardaki askılara asar. Ayağı-na hapap (takunya) giyerek sı-caklığa doğru ilerler. Soyunma bölümünden sonra serinlik kıs-mı vardır. İçerde sıcaktan bu-nalanların taş sedirlere otura-rak serinlediği bu bölümde bir iki hela, bir iki temizlik odası vardır. Sıcaklık bölümüne biri içeri diğeri dışarı açılan iki kapı ile girilir. İki kapı oluşu, sıcak-lık bölümünde ısı kaybı olmaması içindir. Müşteri göbek ta-şına oturur yatar, burada terler. Yıkanma işinde delleğe (tellak) ihtiyaç duyanlara dellek yar-dım eder. Onların keselenmeye müsait duruma geldiğini kont-rol ettikten sonra keseler. Son-ra sıcak su dökerek sabunlar. Soyunma bölümünden havlu getirerek banyo işi biten müşte-risini çıkarır.Dellek ihtiyacı olmayan müşteri kendi kendine yıkanır, keselenir. Keselenmede arka-daşlar birbirine yardım eder. Erkeklerden başında bir arıza olan varsa evinden kil getirdiği de olur. Getirdiği kili hamam tasına hemen ıslar, iyice çamur olan kili saçına sürerek yarım saat kadar bekler, sonra bol su ile yıkar. Sonra sabun bezi ile birkaç kere sabunlanır. Erkek müşteriler hamam taslarını ev-den getirmez. Kadın müşteriler hamam taslarını, mezerlerini (peştamal), havlularını evden getirir.Hamam işini bitiren erkek müşteri sıcaklıktan çıkar ve so-yunma bölümünde bir hamam görevlisinin kuru peştamal tut-masıyla ıslak peştamalı yere bırakır, kuru peştamalı alarak beline dolar. Hamam görevlisi müşterinin omzuna ve dizle-rine boy havlusu atar, başına baş havlusu bağlar, “Saatler olsun!” (sıhhatler olsun) veya “Şif’olsun!” (şifa olsun) dedik-ten sonra ıslak peştamalı alarak gider.Müşteri teri kuruyunca-ya, kendi kendine bir serinlik gelinceye kadar sırtını yastığa dayayarak burada uzun otu-rur, sonra giyinir, kasadan kıymetli eşyalarını alır, parasını öder. Hamamcı “Sıhhatler ol-sun!” diyerek müşterisine iltifat eder. Müşteri de “Sağ ol…” diye karşılık verir. Soyunma bölümünde bekleşenlere “Saat-ler olsun!“ (“Sıhhatler olsun!” demektir.) dedikten sonra hamamdan çıkar. Erkek müşterilerden hamama gelirken tarhana ve yanında badem ceviz getirenler de olur. Mevsimine göre meyve getirenler de olur. Bunlar yıkanma işi bitmeye yakın hamamın içinde yendiği gibi, kurulan-mak için soyunma bölümünde beklerken de yenebilir. Hamam kapatma âdeti bugün de olmakla beraber Eski Maraş’ta sık yapılan âdetler arasındadır. Bir grup arkadaş hamamı baş-ka müşterilere kapatır ve hem getirdikleri yiyecekleri yerler hem de rahat bir şekilde sohbet ederek, eğlenerek yıkanırlar. Eski Maraş’ta hamama gelen müşterilerden kan aldıranlar da olur. Hamamlarda, Çete Bayramı vakti gibi köylerden şehre gelip de hanlarda yatacak yer bulamayanların geceledik-leri de olur. Kadınlar hamama ayda bir-kaç kere gider. Genellikle ça-maşır yıkadıktan sonra giderler. Ama tarhana gibi yorucu zahire tuttuktan veya bağdan göçtükten sonra mutlaka ha-mama giderler. Kadınlar hamama küçük çocukları da götürür. Kadınlar hamama gelmeden önce bohçalarını hazırlar, kil-denliklere kil ıslar, bohçaları çocukların omuzlarına çapraz bağladıktan sonra hamama gider. Kendisi de hamamda oturacağı yere sermek üzere kilim götürür. Buna hamam kilimi denir. Kadınlar hamamı bir çeşit keyfe, gezmeye dönüştürür. Hamama giderken tarhana, ceviz badem, fıstık, mevsimine göre meyve götürür. Hamama giderken mutlaka çok yakınlarıyla haberleşerek hamamda buluşurlar, hem yıkanmada yardımlaşırlar hem de getirdikleri çerezi, meyveyi, türlü türlü yiyecekleri birlikte yerler. Bir yandan da genç kızları incelerler, çünkü her kadının evlendireceği bir yakını vardır. Kadınlar saçlarını sabun ve kille yıkar. (Alüminyum oksit ağırlıklı bir toprak olan kilin absorban özelliği vardır ve vücuttaki kirleri bünyesine çeker.) Kullandıkları tarak şimşirden yapılma el yapımı taraklardır. Önce çocuklarını keseler yıkar, varsa arkadaşının çocuklarının keselenmesine yıkanmasına yardım eder veya yıkar, sonra kendisi keselenir yıkanır. Kadınlar keselenirken yardımla-şırlar. İçlerinden natıra kesele- nenler de olur. Temizlendikten sonra dinlenme yerine geçer, yeteri kadar dinlendikten sonra akşam ezanına doğru hamam-dan çıkarak evine döner. Son saate kadar bunu uzatanlar da olur. Hatta natırlar bağrık çığrıkla bunları hamamdan zor çıkarır. Gelin Hamamı: Gelin hamamının Maraş’ta ayrı bir yeri ve kültürü vardır. Gelin hahamı eskiden yalnızca salı günleri yapılırmış. Günümüzde ise gelin hamamı ekseriyetle pazar günleri yapılmaktadır. Gelin hamamında hamam diğer müşterilere kapalı olur. Okuyucu kadınlar aracılığı ile önceden haber verilen davetliler sabah saatlerinde gelmeye başlar. Davetlilerin toplanması-nın ardından kız evi gelini getirir. Gelin hamamın kapısından girince davetliler gelini alkışlar ve maniler söylenir. “El adama at verirBir atımlık ot verir Oğlan büyük kız küçük Sarılmaya tat verir. Maraş içinde yiğit Belinde altın divit Yârine küçük derler Al da koynunda büyüt” Gelin yerine oturduktan sonra kıyafeti değiştirilir. Saçla-rı örülüp altın mahmudiyelerle süslendikten sonra başı bağ-lanır. Baş bağlayacak kadının iş bilir, elinden su içilir, maya çalınca tutacak, sirke kurunca bozulmayacak ve pekmez ebeleyecek cinsten becerikli bir kadın olması gerekir. Baş bağlayan kadında bu özellikler yoksa gelinin dölü-döşü olmayacağına inanılır. Başı bağlanan kızın başının ön tarafına yeşil, arka tarafına kırmızı duvak bağlanır. Ayağına sarı edik ile çorap giydirilir. Kız süslenip donandıktan son-ra natır kadın gelip gelini alır, ortaya çıkarır. Natırın iki elinde iki mum yakılı vaziyette gelinin önüne düşer. Gelin natırın ardında, gelinin sağdıçları da yanlarda olmak üzere sıraya girerler. Bu arada perde arkasından çalgıcılar da hafiften çal-mağa başlarlar, kaynana para ile karışık çerezleri avuç avuç gelin alayının üzerine serper. Çalgıcılar daha hızlı çalmaya başlar. Natırın söylemeye baş-ladığı türküye herkes iştirak eder.Söylenen türküler eşliğinde grup ağır ve vakur adımlarla orta havuzu üç veya beş defa dolanır. Dolanma tamamlanın-ca oğlan evi gelini alır ve hamam için hazırlar, ayağına gü-müş nalın giydirilir. Bu nalının üzerine gelinlik çağdaki kızlar isimlerini yazarlar. Böylece on-ların da bahtlarının açılacağına inanılır. Çalgıcılar önde, elle-rinde mum ile natır arkada ve onun ardından da gelin ile bir-likte oğlan evi kadınları oldu-ğu halde hamama girilir. Grup göbek taşının etrafında üç veya beş defa dolanır. Bu arada top-lu halde maniler söylenir. “Elekler var elekler Öpülsün ak bilekler Haber olsun dostlara Hâsıl oldu dilekler” Üçüncü dolanmadan sonra natır kadının elindeki mum-ları gelin ayağının altı ile ba-sarak söndürür. Söndürülen bu mumlar gerdek gecesinde masayı süslemede kullanılır. Mumların tamamı söndürülmeden önce adağı olanlar önceden hazırladıkları renkli mumları natırın elindeki mum-la yakarlar. Yakılan bu mumları hamamın ayaklarına ve duvar-lardaki özel yerlere adaklarını tekrarlayarak dikerler. Adağın niyeti eğer bir ölü içinse mumu gelin kendi eliyle diker. Adak sahibi ise duasını okur. Mumlar dikildikten, adak-lar adandıktan sonra şarkılar söylenmeye başlanılır. Söyleni-len şarkı ve türkülerin ardın-dan çalgıcılar dışarı çıkar. Kadınlar gelini alıp yıkarlar. Kız yıkandıktan sonra ayağına gü-müş nalın giydirilir. Havlulara sarılarak soğukluğa çıkartılır. Oğlan evi tarafından giydirilen kız, annesine teslim edilir. Ge-lin hamamı böylece son bulur.
KAYNAKÇA:H. Uğurol BARLAS, Maraş Düğün Âdetleri, İstanbul, (tarihsiz).H. Veli YENİSOĞANCI, “Kahraman-maraş Hamamları”, Dört Mevsim Ma-raş Dergisi, Sayı 1, İstanbul 2004.Serdar YAKAR, “Eski Maraş’ta Ma-halle Hayatı” Alkış Dergisi, Sayı 60, Kahramanmaraş, Kasım-Aralık 2011.Yaşar ALPARSLAN-Hacı Ali ÖZTU-RAN, Eski Maraş’ta Örf’ler Âdet’ler ve İctimâî Hayat, Kahramanmaraş 2010. SERDAR YAKAR
